Honderd jaar Sint Trudo
Op 2 juni is het precies honderd jaar geleden dat Sint Trudo officieel een ‘toegelaten instelling’ werd (en dus rijkssubsidie ontving om woningen te bouwen). Een mooi moment om terug te blikken. Op een eeuw Sint Trudo? “Nou nee, het lijkt ons veel interessanter om het ontstaan van onze corporatie te bezien vanuit de ontwikkeling van de stad,” aldus Thom Aussems. “Wat dat betreft hebben we echt fantastisch materiaal boven water gehaald. Vanaf 2 juni te bewonderen tijdens de expositie HONDERD in het Veemgebouw op Strijp-S.”
Als we willen weten hoe Sint Trudo geworden is zoals het is, moeten we nagaan hoe Eindhoven geworden is zoals het is. Terug naar 1916 dus, het jaar waarin de corporatie werd opgericht. “Maar wacht even,” opent Aussems. “betreden we het toneel in 1916, dan blijken we ergens halverwege de tweede akte binnen te vallen. Eindhoven heeft dan de omslag naar industriestad al gemaakt. De verzuiling is al een feit, sociaaldemocratie, vakbonden … het is er allemaal al. We moeten verder terug in de tijd. Laten we er nog eens honderd jaar bij doen. Terug naar 1816.”
Opmerkelijke feiten
Enkele opmerkelijke feiten. In 1816 kent Eindhoven 55 bedrijven en bedrijfjes. Allemaal nijverheid en het merendeel gerelateerd aan de textielindustrie. Smits & Zonen bijvoorbeeld, waar meer dan 1.000 mensen werken. Of beter: waarvóór meer dan 1.000 mensen werken, want arbeiders produceerden voor een belangrijk deel thuis. “Dat was in die tijd vrij gebruikelijk in deze regio,” legt Aussems uit. “Op arme, schrale zandgronden was het lastig overleven in je eentje. Je had hier een heleboel keuterboertjes die op de weinig vruchtbare grond ploeterden, maar die daarnaast thuiswerk deden om voldoende brood op de plank te krijgen. Vandaar dat zich hier zoveel vormen van nijverheid ontwikkelden.”
Blauwdruk van onze stad
Bij de 55 bedrijven werkten in 1816 zo’n 2.896 mensen, terwijl het kleine stadje Eindhoven niet meer dan 2.358 inwoners telde. Eindhoven was met 56 hectaren de op een na kleinste gemeente van Brabant; niet veel groter dan het huidige gebied binnen de binnenstadring. Honderd jaar later, als Philips voor het eerst de grootste werkgever van de regio is, valt het besluit om dat kleine Eindhoven samen te voegen met de omliggende gemeenten. In 1918 presenteerden J. Cuypers en L. Kooken een uitbreidingsplan voor de stad. De samengevoegde gemeenten telden zo’n 45.000 inwoners, maar het plan van de twee stedenbouwkundigen was met vooruitziende blik uitgelegd voor 200.000 inwoners. “Bekijken we nu de plattegrond van Eindhoven, dan zien we dat de stad zich precies volgens die blauwdruk van een eeuw geleden heeft ontwikkeld.”
De rol van toeval
Samen met bevlogen amateurhistorici als Jan van Schagen en Giel van Hooff (TU/e) en professionals als Peter Thoben (voormalig museum Kempenland) heeft Aussems een onvoorstelbare hoeveelheid feiten verzameld. Grote en kleine feiten die de loop van de geschiedenis hebben bepaald. “Als je daarmee bezig bent, besef je dat dingen ook heel anders hadden kunnen lopen. Philips startte in 1891, maar het duurde tot 1894 voordat een jaar zonder verlies kon worden afgesloten. Anton Philips verwoordde het in 1927 bij de indiensttreding van de 10.000ste medewerker als volgt: De zaken gingen de eerste drie jaren lang niet rooskleurig en veroorzaakten mijn vader zowel als mijn broer zorgwekkende dagen. Bijna was men ertoe overgegaan om de fabriek te sluiten. Wederom werd beraad en men besloot om het bedrijf als proef nog één jaar voort te zetten. Stel je voor hoe Eindhoven zich had ontwikkeld, als toen de handdoek in de ring was gegooid.”
Eindhovense hoed voor president Kennedy
Een schat aan weetjes en feiten is opgegraven. En telkens weer rijgen die feiten zich aaneen tot pareltjes van verhalen. Rond 1830 had Eindhoven een tiental hoedenfabrieken, waaronder twee van de familie Spoorenberg. Aussems: “Hoeden raakten uit de mode en zo ging deze tak van nijverheid voor de stad verloren. Maar dan kom je op je historische speurtocht het volgende krantenknipsel tegen. De firma Spoorenberg vestigde begin jaren ’60 zijn wereldfaam toen bekend werd dat niemand minder dan John F. Kennedy tijdens zijn inauguratie in 1961 een hoge hoed van de Eindhovense hoedenmakers zal dragen. Prachtig toch? Net als het verhaal dat ons vertelt dat de hypermoderne lithografie-technologie van ASML decennia eerder al door Drukkerij Vrijdag is ontwikkeld.”
Conservatief katholiek establishment
Feiten voegen zich aaneen tot verhalen, verhalen leiden tot inzicht. Inzicht in het ontstaan van Sint Trudo bijvoorbeeld. “Toen Philips groeide, liep het tegen een serieus probleem aan. Het fabriekje in Eindhoven werd te klein en dus keek het bedrijf om zich heen. De overkant van de Emmasingel was Strijp. En richting huidige Lichttoren, dat was Woensel. Philips moest dus dealen met verschillende gemeenten. En die gemeenten, waar conservatieve katholieken de dienst uit maakten, zetten de hakken in het zand. Ze wilden zo min mogelijk verandering en keken met argusogen naar de ontwikkeling van de lampenfabriek.”
Nog een obstakel op weg naar groei: de huisvesting van de arbeiders. Er waren begin 20ste eeuw al woningbouwverenigingen, maar niet in Eindhoven. “Wij liepen hier op alle fronten achter,” vervolgt Aussems. “En de gemeente wilde niet echt meewerken. Dus wat deed Anton Philips? Hij kocht in 1909 via stromannen 16 hectaren grond in Strijp en startte daar een jaar later met de bouw van de eerste fase van Philipsdorp. Dat was tegen het zere been van het conservatieve establishment, dat vervolgens als reactie Sint Trudo in het leven riep. Weet je wie er in de eerste Raad van Commissarissen zat? De pastoor van Strijp, de burgemeester en het hoofd van de lagere school. Hoe symbolisch wil je het hebben?! En hoe ironisch ook? Want 100 jaar later heeft die kleine corporatie die tegenwicht moest bieden aan Philips’ bouwambities, nagenoeg alle erfgoed en grond van Philips in Eindhoven in bezit. Juist door het ontdekken van dit soort verbindingen hebben we vorig jaar de naam Trudo weer teruggedraaid naar Sint Trudo. Uit oogpunt van respect en historisch besef.”
Lonen 40% lager dan in Randstad
Even terug naar het begin van de negentiende eeuw. Eindhovens grootste textielfabrikant Smits & Zonen heeft in 1810 als eerste katoenspinmachines in de fabrieken staan. Alleen worden die niet aangedreven door elektriciteit of stoom, maar door ouderwetse spierkracht. Aussems: “Dat is toch vreemd? Een eeuw na de industriële revolutie in steden als Manchester en Liverpool. Maar als je de feiten op een rijtje zet, zie je de verbanden. Manchester kende in die tijd betrekkelijk hoge lonen. Fabrikanten hadden er dus alle baat bij om medewerkers te vervangen door machines. Hoe zat dat in Eindhoven? De tien grootste industriëlen hier bleken allemaal van buiten de regio te komen. Kennelijk was Eindhoven een aantrekkelijke plek om zich te vestigen. Natuurlijk, vanwege de gunstige infrastructuur met wegen, spoor, trams en kanalen. Maar vooral omdat de lonen hier zo laag waren. Zo’n 40% lager dan in de huidige Randstad! Als arbeid zo goedkoop is, is er natuurlijk weinig stimulans om te industrialiseren. De omgekeerde situatie van Manchester dus!”
Verklaring van verschillen
Schrale zandgronden. Lage lonen. Dergelijke kenmerken doen vanuit het verre verleden nog altijd hun invloed gelden. “Het Schip van Berlage is in hetzelfde jaar gebouwd als het Schippershof in de Botenbuurt in Eindhoven,” besluit Aussems. “Allebei complexen van sociale huurwoningen. Het verschil is dat het Schip in Amsterdam op de monumentenlijst staat en dat mensen daar nog steeds heel graag willen wonen. Schippershof is in ’85 gesloopt en daar heeft niemand een traan om gelaten. De sociale woningbouw van Berlage richtte zich op arbeiders met een zeker inkomen. Maar in Eindhoven, waar de lonen laag waren, luidde het motto ‘soberheid en bescheidenheid’. Het verklaart waarom Eindhoven qua woning- en stedenbouw niet de kwaliteiten kent die andere steden wel hebben. Het verklaart waarom later de white collar brigade van Philips, de midden en hogere inkomens, is neergestreken in de regiogemeenten. Het verklaart de significante inkomensverschillen in Eindhoven enerzijds en de regio anderzijds. Zoals ook het verschil in WOZ-waarde: gemiddeld meer dan een ton!”
L’Histoire se répète
Inderdaad. Feiten worden verweven tot boeiende verhalen. En die verhalen doen ons begrijpen. Bijvoorbeeld hoe de onstuimige groei van Philips in de periode 1910-1920 onder meer werd belemmerd door de bestuurlijke organisatie van de regio. In het bijzonder door de zelfstandigheid van de gemeenten Eindhoven, Strijp, Gestel, Woensel, Tongelre en Stratum. Een situatie die ons vandaag niet onbekend voorkomt. Want de versterking van de economische ontwikkeling van Brainport, en met name de hightech sector, wordt anno 2017 serieus belemmerd door de bestuurlijke versnippering van Zuidoost-Brabant en de zelfstandigheid van de 21 daarbij betrokken gemeenten.
Feiten. Verhalen. Inzicht. Bezoek de expositie HONDERD. Vanaf 2 juni op de zesde etage van het Veemgebouw op Strijp-S.
www.honderd.info | facebook.com/EindhovenHonderd | instagram.com/eindhovenhonderd | twitter.com/100expo